Johann van der Leij wordt op 18 december 1907 in Amsterdam geboren. Zijn moeder sterft als hij vier jaar oud is; zijn vader sterft enkele jaren later tijdens de Spaanse griepepidemie. Omdat er binnen de familie nauwelijks mogelijkheden tot opvang van het weeskind zijn, komt Johann in het Amsterdamse Doopsgezinde Weeshuis terecht. In Amsterdam bezoekt hij de driejarige HBS om daarna van 1923 tot 1926 in Haarlem de School voor Bouwkunde, Versierende Kunsten en Kunstambachten te bezoeken. Hier krijgt hij les van o.a. Samuel Jessurun de Mesquita.

Tijdens zijn studie maakt Van der Leij al enkele tekeningen voor de Oprechte Haarlemmer Courant. In zijn diensttijd (1927-1929) gaat hij spotprenten tekenen voor het links, politiek-satirisch weekblad De Notenkraker. Van der Leij laat zijn spotprenten in De Notenkraker meestal vergezeld gaan van een gedicht in quasi oud-Nederlands. Hij signeert zijn werk met LEY en dit zal de rest van zijn leven ook zijn roepnaam zijn. Overigens had Van der Leij eigenlijk De Boer van der Leij moeten heten. Vermoedelijk ten gevolge van een vergissing bij zijn inschrijven in het weeshuis is het eerste deel van zijn achternaam (De Boer) weggevallen.

Als Van der Leij in de zomer van 1929 uit militaire dienst komt, wordt hij door Walter von Wenz zu Niederlahnstein uitgenodigd naar Philips in Eindhoven te komen. Walter die een paar weken eerder door Philips was aangenomen als chef van de afdeling Artistieke Propaganda, kent Van der Leij uit zijn tijd bij De Notenkraker. Walter werkte van 1927 tot zijn aanname bij Philips in 1929 eveneens voor dit blad. Na een gesprek met Sies Numann (reclamechef) en Louis Kalff (artistiek leider) wordt Van der Leij aangenomen. Voor Philips ontwerpt hij advertenties, reclamefolders en omslagen van brochures. Ook illustreert hij in het tijdschrift Philips Bulletin. Bijvoorbeeld in het Philips Bulletin van november/december 1930 staan enkele illustraties van zijn hand. Onder andere een kerstmannetje dat geschenken komt brengen. Zo'n zelfde kerstmannetje gebruikt hij ook in zijn prent in De Notenkraker van 27 december 1930 met de titel Vrede op Aarde!. Het mes snijdt hier dus duidelijk aan twee kanten.




Van der Leij claimt de eerste te zijn geweest die de elementen van het Philips-embleem (schild, golvende balken en sterren) met elkaar gecombineerd heeft. Daardoor zou hij de feitelijke ontwerper van het Philips-embleem zijn. Het embleem komt tot stand als Walter hem begin december 1929 vraagt om een nieuwjaarswens voor 1930, bestaande uit een tekening en een gedicht in oud-Hollands, in twee uitvoeringen te maken. De nieuwjaarswens valt bijzonder in de smaak bij Anton Philips. Deze laat een extra oplage drukken en Van der Leij krijgt een bonus van honderd gulden.

Van der Leij blijft, terwijl hij voor Philips werkt, ook voor De Notenkraker zijn wekelijkse bijdrage leveren. In totaliteit maakt hij in de periode 1927-1933 ongeveer 240 politieke prenten en 25 illustraties voor De Notenkraker. Eén keer signeert Van der Leij een illustratie van zijn hand in De Notenkraker met BOER. Hoewel hij dan al niet meer bij Philips werkt, wil hij vermoedelijk niet met het artikel geassocieerd worden. In het betreffende artikel wordt het produkt- en reclamebeleid van Philips namelijk afgekeurd en wordt Philips zelfs min of meer van bedrog beschuldigd.

Als Van der Leij in juli 1930 samen met collega Jan Kickhefer en hun vriendinnen Joke en Betty Huismans in een pension in Waalre gaan wonen, veroorzaakt dit nog al wat problemen met de plaatselijke bevolking. Twee ongetrouwde stellen in een en hetzelfde pension is iets dat in het katholieke zuiden van die dagen onmogelijk geaccepteerd kan worden. Van der Leij heeft bovendien de gewoonte om bordjes met de tekst Verboden toegang uit de grond te trekken. Hij maakt het helemaal bont als hij in het bos gaat wandelen met meisjes met blote benen (vermoedelijk de zusjes Huismans). Niet alleen Van der Leij, maar ook zijn hospita, worden daarop door de gehele Waalrese gemeenschap met de nek aangekeken. En de plaatselijke middenstand weigert hen nog langer van goederen en diensten te voorzien.

In juni 1931 verlaat Van der Leij Philips, vermoedelijk omdat de reclamewereld niets voor hem was, het werken in een team hem moeilijk viel en de journalistiek hem meer trok. Hij gaat werken voor Het Volk, eerst in Rotterdam en een half jaar later in Amsterdam. Hier leert hij op de redactie de journaliste Elisabeth Vander kennen waarmee hij in 1933 trouwt. Het paar gaat in Haarlem wonen waar Van der Leij gaat werken voor uitgeverij De Spaarnestad. Hij maakt reportages voor de bladen WIJ en Panorama. Dankzij zijn zeer brede interesse en kennis van zaken, vooral op geschiedkundig gebied, is hij overal inzetbaar. Vanaf 1939 tot het uitbreken van de oorlog maakt Van der Leij voor Panorama lichtvoetige reportages over de mobilisatietijd onder de titel Overstappie. De verhalen die door Rotgans worden geïllustreerd, zijn een enorm succes. Van der Leij stopt met zijn werk voor Panorama als lidmaatschap van de Kulturkammer verplicht wordt. Tijdens de oorlog moet hij vanwege razzia's regelmatig onderduiken. Ondanks de barre oorlogsjaren ziet hij kans om het kinderboek De draak vertelt, geschreven door zijn vrouw, te illustreren en een boek over de (stads)poorten van Nederland te maken. Helaas zijn manuscript en illustraties van het laatstgenoemde boek na de oorlog bij een uitgever zoek geraakt .

Na de oorlog begint Van der Leij samen met N.F. Heerkens de uitgave van het weekblad De Uitkijk. Hij schrijft zelf vele artikelen en verzorgt de opmaak van het blad. Zijn vrouw verzorgt de rubriek Bij het raam en Charles Boost maakt de omslagtekeningen. Het succes van De Uitkijk is erg groot. Men kan het blad in elke leesportefeuille vinden en op scholen wordt het blad vaak voor werkstukken gebruikt. In 1970, terwijl De Uitkijk nog uitstekend draait, ontdekt Van der Leij dat er malversaties worden gepleegd. Van de ene op de andere dag stoppen hij en zijn vrouw met werken voor De Uitkijk. Het blad leidt nog enkele maanden een kwakkelend bestaan om op 29 mei 1971 voor het laatst te verschijnen.

Van der Leij was een veelzijdig man. Naast zijn werk voor De Uitkijk schrijft hij artikelen over namen voor het Haarlems Dagblad, teksten voor de AVRO-radioserie Uw naam alstublieft en het cabaret van Chiel de Boer. Hij maakt de Slag bij Waterloo in miniatuur na; dit tafereel kan nu nog in het Nationaal Tinnen Figuren Museum te Ommen worden bewonderd. In de jaren tot zijn dood werkt hij o.a. aan wat een monumentaal naslagwerk over Nederlandse familienamen had moeten worden. Zijn dood op 26 maart 1985 doorkruist het afmaken van dit werk. Met uitzondering van zijn illustraties in de oorlogsjaren heeft Van der Leij na zijn werkzaamheden bij Philips en De Notenkraker zijn artistieke tekenaspiraties nooit meer op de voorgrond laten treden.

Signatuur:




Bronnen:

• Bevolkingsregister Eindhoven (Regionaal Historisch Centrum Eindhoven).
• Schrijven van S.E. de Ruiter-van der Leij d.d. 2 december 1996 aan de auteur.
• Dingeman Kuilman, De schuld van het schildembleem, Nieuwer Amstel, 1991.
• De Notenkraker, 1927-1933.
• Mededelingen C. van Wees-Lodema en C. van Wees d.d. 9 november 1994.

Voor meer werk van Johann van der Leij klik hier.